DİNAMİK EROZYON MODELİ VE İZLEME SİSTEMİ (DEMİS)
Toprağın korunması, erozyonla mücadele edilmesi ve bu kapsamda değerlendirme sistemlerinin kurulması Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğümüzün görevleri arasında yer almaktadır. Bu sebeple erozyon miktarının belirlenmesi ve dinamik olarak izlenmesi erozyonla mücadele kapsamında büyük önem arz etmektedir.
Ülkemizde su erozyonu sonucu meydana gelen toprak kayıpları 1950’li yıllarda Büyük Toprak Grupları Sınıflandırma Sistemine göre Amerikalı toprak bilimciler tarafından toprak envanterimiz yapılırken gözlemsel olarak belirlenmiş ve haritalandırılmıştır. Oluşturulan haritalar geçmişte hazırlanan bazı plan ve projelerde de kullanılmış ve haritaların oluşturulmasında kullanılan veriler sayısallaştırılmıştır.
Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte 2011 yılında Türkiye Su Erozyonu Haritasının güncel verilerle tekrar üretilmesine ve Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesiyle ortak çalışma yapılmasına karar verilmiştir. Türkiye Su Erozyonu Haritası 2018 yılında tamamlanarak yayımlanmıştır. Üretilen harita; havza odaklı planlamalarda, eylem planlarında, arazi bozulumu ve dengelenmesi çalışmalarında, erozyonla karbon ve nirat taşınımı ile su kirliliği tespiti çalışmalarında ve iklim değişikliğinin meydana getirdiği etkilerin belirlenmesinde birinci derecede altlık olarak kullanılmaktadır.
Türkiye Su Erozyonu Haritasının üretilmesinde ulusal ölçekte erozyon tahmini yapan en yaygın kullanıma sahip Revised Universal Soil Loss Equation (RUSLE), Yenilenmiş Evrensel Toprak Kayıpları Eşitliği kullanılmıştır. RUSLE modeli eşitliği beş farklı alt parametreden oluşmaktadır. RUSLE eşitliği parametreleri:
A=R*K*LS*C*P
A: Yıllık Toprak Kaybı (ton/ha-1/yıl-1)
R: Yağış (MJ mm ha-1/saat-1/yıl-1)
K: Toprak Erozyon Duyarlılığı (ton ha-1 x ha MJ-1 x ha mm-1)
LS: Eğim Uzunluğu ve Dikliği
C: Arazi Örtüsü ve Kullanımı
P: Erozyon Kontrol Faktörleri
Ulusal ölçekte su erozyonu haritasının üretilmesi; verinin temini, işlenmesi ve yoğunluğu sebebiyle zaman alıcı olmaktadır bu sebeple eşitlik parametrelerinin dinamik olarak güncellenmesi ve yeni veri girişini sağlayacak sisteme ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle 2013 yılında RUSLE eşitliğini kullanabilen DEMİS yazılımı geliştirilmiştir. DEMİS yazılımının geliştrilmesi sonrası 2015 yılında Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından beş yıl ve üzeri yağış verisine sahip 812 istasyon verisi sisteme eklenmiş ve yağışın aşındırma gücü (R) haritası elde edilmiştir. İstasyon verileri kullanıma hazır hale getirilip Avrupa Birliği Ortak Araştırma Merkezi (EU-JRC) tarafından global yağışın aşındırma gücü haritasına entegre edilmiştir. Arazi örtüsü ve kullanımı (C) parametresi 2016 yılında Orman Genel Müdürlüğü tarafından üretilen Orman Meşcere Haritaları ve 2018’de tamamlanan CORİNE 2018 ile arazi örtüsü kombinasyonu sonucu haritalandırılmıştır. Toprağın erozyona duyarlılığı faktörü (K), kurum ve kuruluşların çeşitli çalışmalardan elde etmiş olduğu toprak profil verileri ile Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğünün oluşturduğu Toprak Bilgi Sistemi (TBS) verilerinden sağlanmış ve toplamda 23.454 nokta verisi kullanılarak güncel K haritası üretilmiştir.
RUSLE eşitliği günümüzde Avrupa Birliği ülkeleri tarafından kullanılmakta olup, ulaşılan sonuçlar bilimsel açıdan kabul görmüştür. Modelin çalıştırılması sonucunda üretilen veriler, ülkemizdeki doğal kaynakların yönetimi, planlaması ve sürdürülebilir bir şekilde kullanılması amacıyla Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü tarafından kullanılmakta ve diğer kuruluşlarca talep edilmesi durumunda veri akışı da sağlanmaktadır.
Eşitlik parametrelerinin yeni verilerle güncellenmesi ve Türkiye Su erozyonu Haritasının güncellenmesi devam etmektedir. Ayrıca üretilen haritadan elde edilen sonuçlar Türkiye İstatistik Kurumu’na (TİK) sunulmuştur.
Şekil 1. Türkiye Su Erozyonu Haritası.
Ayrıca 2020/7 sayı ile Genel Müdürlüğümüzce üretilen Türkiye Su Erozyonu Haritasının planlama aracı olarak doğal kaynak yönetimine dair çalışmalarda kullanılması hususunda Cumhurbaşkanlığı Genelgesi yayınlanmıştır.
Su erozyonu sonucu oluşan toprak kayıplarının miktar ve şiddet sınıfı açısından, kullanıcı ve araştırıcıların kullanımına hızlı ve her an ulaşılabilir nitelikte sunulması, erozyon konusunda bilgilendirme ve bilinçlendirme yapılması, toplumsal farkındalığın oluşturulmasına katkı sağlanması amacıyla mobil uygulama geliştirilmiştir.
Türkiye topraklarında su erozyonu sonucu yerinden oynayan toprak miktarlarının arazi kullanımı (tarım, orman, mera, diğer) ve eğime bağlı olarak niceliksel ve niteliksel ortaya konularak, başta planlayıcı ve uygulayıcılar olmak üzere Resmi İstatistik Portalı üzerinden yayınlanması sağlanmıştır.
RUSLE eşitliğinin Dinamik Erozyon Modeli ve İzleme Sistemiyle çalıştırılması sonucu elde edilen verilere göre ülkemizde her yıl 642 milyon ton toprak erozyona uğramaktadır. Hektarda yıllık ortalama 8,24 ton/ha/yıl toprak erozyona uğramaktadır. Bu miktar ülkemiz yüzölçümünün `,28’sinde çok hafif, ,13’ünde hafif, % 7,93’ünde orta, % 5,97’sinde şiddetli ve % 6,7’sinde çok şiddetli olarak dağılım göstermektedir.
