Dünya üzerindeki kara yüzeyinin üçte birinden fazlası, büyük ölçüde kurak koşullar, yüksek rüzgâr hızları ve zayıf bitki örtüsü nedeniyle rüzgâr erozyonuna maruz kalmıştır. Antropojenik etkiler, özellikle yoğun tarım uygulamaları, monokültür tarım sistemleri, ormansızlaşma, aşırı otlatma, tarım arazilerinin terk edilmesi veya uzun süreli nadasa bırakılması, toprak kaybı oranlarını önemli ölçüde arttırmıştır.
Rüzgâr erozyonu süreci; rüzgâr şiddeti, toprak nemi, yüzey pürüzlülüğü, toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri, organik madde içeriği, tarımsal faaliyetler, bitki örtüsü yoğunluğu vb. birçok faktörün etkisindedir.
Rüzgâr erozyonunun değerlendirilmesi, sürecin dinamiklerini anlamaya, çevresel etkilerini belirlemeye, oluşum mekanizmalarını modellemeye ve koruma stratejileri geliştirmeye olanak tanır. Bu bağlamda ülkemizde rüzgâr erozyonunun izlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla model tabanlı Ulusal Dinamik Rüzgâr Erozyonu Modeli İzleme Sistemi (UDREMİS) geliştirilmiştir.
UDREMİS; temelde iklim, toprak, bitki örtüsü ve arazi pürüzlülüğü faktörlerini kullanan “Yenilenmiş Rüzgâr Erozyonu Eşitliği” (Revised Wind Erosion Equation: RWEQ) yardımıyla gerekli hesaplamaları yapmaktadır. RWEQ Modeli, genel itibariyle beş (5) farklı parametrenin bir fonksiyonu olarak işlem görmektedir Eş. [1]
S = f(WF, K, SLRC, SCF, EF) Eş. [1]
WF : İklim Faktörü
EF : Toprağın Rüzgâr Erozyonuna Duyarlılığı Faktörü
SCF : Rüzgâr Erozyonu Örtü Kabuğu Faktörü
K : Arazi Pürüzlülük Faktörü
SLRC : Bitki Örtüsü Faktörü
İklim verileri (rüzgâr hızı, eşik rüzgâr hızı, rüzgâr yönü, istasyonun konumu vb.) Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından, Otomatik Meteorolojik Gözlem İstasyonu (OMGİ) aracılığıyla üretilmektedir. Model için gerekli olan iklim verileri ilk aşama da uzun yıllar veri seti olarak değerlendirilen 341 OMGİ verisinden elde edilmiştir. İklime ait veriler, her bir istasyon için; 12 ay ve 16 yöne (192 farklı senaryoya) göre hesaplanarak Rüzgâr Erozyonu İklim Faktörü (WF ) katman yüzeyi oluşturulmuştur.
Toprak verileri (kum, kil, silt, organik madde, CaCO³), toprak profillerinden alınan örneklerin laboratuvar analizleriyle belirlenmiştir. Analiz sonuçları, modele ait denklemler kullanılarak işlenmiş ve Toprağın Rüzgâr Erozyonuna Duyarlılık Faktörü (EF) ile Rüzgâr Erozyonu Örtü Kabuğu Faktörü (SCF) hesaplanmıştır.
Arazi pürüzlülük parametresi (K), CORINE arazi örtüsü/arazi kullanımı verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Pürüzlülük parametresi üzerindeki en önemli faktör, arazinin yüzey kapalılığıdır. CORINE arazi örtüsü/arazi kullanımı haritaları, pürüzlülüğe yönelik doğrudan bir standart içermese de, arazi örtüsü yüzey kapalılığıyla doğrudan, pürüzlülükle ise dolaylı olarak ilişkilidir. Bu kapsamda, CORINE veri tabanındaki 44 arazi sınıfına ek olarak, 12 ülke sınıfı ve 14 pürüzlülük sınıfı ile ilişkilendirilerek gerekli hesaplamalar gerçekleştirilmiştir.
Bitki örtüsü verileri (bitki örtüsü yüzey kaplama oranı) uzaktan algılama yöntemleriyle elde edilen uydu görüntüleri değerlendirilerek ortaya konulmaktadır. Ülkesel ölçekte bitki örtüsünün yüzey kaplama oranı Normalize Edilmiş Fark Bitki Örtüsü İndeksi (NDVI: Normalized Difference Vegetation Index) yardımıyla kırmızı ve yakın kızılötesi bant görüntüleri kullanılarak değerlendirilmiştir. Landsat-8 30*30 m piksel çözünürlüğüne sahip uydu görüntüleri kullanılmış ve bu görüntüler değerlendirilerek Rüzgâr Erozyonu Bitki Örtüsü Faktörü (SLRC) katman yüzeyi oluşturulmuştur.
RWEQ rüzgâr erozyon modeli, dört ana parametre ve ilişkili alt parametreleri Şekil 1’de belirtilmiştir.
Şekil 1. RWEQ modeli ana parametrelerine ait veri tabanları (İnce vd., 2019)
Model sonuçlarına göre; Türkiye’de rüzgâr erozyonu potansiyeline sahip alanlar ile rüzgâr erozyonuna maruz kalan alanlar tespit edilmiştir. Topoğrafik açıdan eğiminde etkisiyle Orta Anadolu’nun güneye yakın kısımları ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi rüzgâr erozyonu potansiyel alanlar olarak belirlenmiştir.
Ayrıca Türkiye’de rüzgâr erozyonu potansiyeline sahip toplam alanın, %7.54’ünde çok şiddetli rüzgâr erozyon, %5,11 inde şiddetli erozyon görülebileceği belirlenmiştir.
Şekil 2. Türkiye’de rüzgâr erozyonunun şiddet bakımından yüzde dağılım grafiği (İnce vd., 2019)
